به گزارش ماین نیوز،صنایع پایین‌دستی فولاد این عرضه‌ها را شفاف ندانسته‌اند و فولادسازان بزرگ نیز این بازار را تنها محل عرضه شفاف فولاد دانسته‌اند. به همین بهانه جواد فلاح، مدیر مطالعات اقتصادی شرکت بورس کالای ایران ضمن معرفی کارکردها و ابزارهای مالی بورس کالا، تاثیر اقدامات این بورس در افزایش بهره‌وری و تخصیص بهینه منابع در بازار فولاد را موردبررسی قرار داد.
توسعه بازار از مسیر بورس کالا
به گزارش چیلان تجربه بورس کالا در معاملات گروه فولاد به پیش از ایجاد ساختار جدید بورس کالا و به کانون کارگزاران بورس فلزات باز می‌گردد. خانواده فولاد در حوزه فولاد خام و محصولات فولادی با گستردگی قابل توجهی در بورس کالای ایران پذیرفته شده است. کالاهای پذیرفته شده در خانواده فولاد شامل انواع و اقسام مقاطع طولی، مقاطع تخت، شمش‌ها و قراضه می‌شود.
در سال ۱۳۹۵ حدود ۷ میلیون تن محصولات فولادی به ارزش ۳۷۳۴ میلیون دلار در بورس کالای ایران معامله شده است. در ۹ ماه ابتدای سال ۱۳۹۶ این مقدار به حدود ۵ میلیون تن به ارزش ۳۲۳۵ میلیون دلار رسید و گروه فولاد در سال گذشته حدود ۷۷ درصد از کل ارزش معاملات گروه صنعتی و معدنی بازار فیزیکی را در بورس کالا به خود اختصاص داد. سنگ آهن دانه‌بندی شده نیز در تالار صادراتی و تالار داخلی پذیرفته شده و عرضه‌های متعددی در بورس کالا داشته است.
همچنین اوراق سلف موازی استاندارد از سال ۱۳۹۳ تا کنون افزون بر ۳۹۰۰ میلیارد ریال تامین مالی برای زنجیره فولاد به همره داشته است.برای حضور محصولات دیگر زنجیره فولاد نیز مذاکره‌هایی شده است و در آینده نزدیک شاهد حضور بیشتر آنها در بورس کالا خواهیم بود. توسعه بازار این محصولات و حضور بیشتر فعالان بخش فولاد در بورس کالا به کشف نرخ منصفانه‌تر، افزایش شفافیت، ایجاد بازار منسجم و مرجع قیمت‌گذاری، تضمین تعهدات طرفین و بهره‌مندی از ابزارهای تامین مالی و پوشش ریسک منجر خواهد شد. از این رو کمک به توسعه بازار محصولات زنجیره فولاد از راه بورس کالا موجب خواهد شد ارزش افزوده و بهره‌وری این بخش افزایش یابد، تخصیص منابع در این بخش اصلاح شود و توازن نداشتن ظرفیت‌ها در بخش‌های مختلف زنجیره فولاد برطرف شود.
۴ کارکرد اصلی بورس کالا
بورس کالای ایران نهادی رسمی و متشکل است که به منظور ساماندهی و ارتقای تجارت کالایی و تخصیص بهینه منابع و سرمایه‌ها در اقتصاد، کارکردهایی را مورد هدف قرار می‌دهد. مجموعه کارکردها و خدمات بورس کالای ایران، ایجاد ابزاری برای پوشش ریسک، ایجاد نرخ مبنا برای قراردادهای نقدی، نظارت بر انبارداری و تحویل فیزیکی کالا، سرمایه‌گذاری، تسهیل تامین مالی، توسعه و تنظیم بازار است. امکان پوشش ریسک به عنوان یک کارکرد اصلی بورس کالا به این معناست که صنعتی که در معرض ریسک نرخ قرار دارد، نسبت به پذیرش میزان ریسک موجود تصمیم‌هایی می‌گیرد.
عمده‌ترین راهکاری که امروز برای مدیریت ریسک ناشی از نوسان قیمت‌ها به کار می‌رود، استفاده از ابزارهای مالی نوین نظیر قراردادهای آتی و اختیار معامله در بورس‌های کالایی است و طیف وسیعی از فعالان صنعت و کشاورزی می‌توانند از ابزارهای موجود در آن برای پوشش ریسک استفاده کنند.
کارکرد مهم دیگر بورس، کشف نرخ است؛ فرآیندی که به وسیله آن قیمت‌های عادلانه کالاها از برآیند تقابل نیروهای عرضه و تقاضا تعیین می‌شود و یکی دیگر از رسالت‌های مهم بورس کالای ایران به شمار می‌رود. کالایی که در بورس پذیرفته می‌شود، در یک بازار رقابتی با حجم قابل قبولی از عرضه و تقاضا، کشف نرخ می‌شود و توان برنامه‌ریزی و تحلیل فعالان اقتصادی را افزایش خواهد داد، به ویژه زمانی که قیمت‌ها برای آینده تعیین می‌شود.
بازار قراردادهای آتی و پیمان‌های آتی، جهت‌گیری عمومی قیمت‌ها را در آینده برای فعالان اقتصادی مشخص کرده و راهگشای برنامه‌ریزی‌های بلندمدت برای آنها خواهند بود. سومین خدمت اصلی بورس کالای ایران، قراردادهای منجر به تحویل فیزیکی است. بیشتر قراردادهای بورس کالا با نام تجاری مشخص شده، با شکل و مقداری مشخص منتهی به تحویل فیزیکی می‌شوند. تحویل‌ها، منعکس‌کننده عرضه و تقاضای بازار هستند.
تامین مالی فعالان اقتصادی به‌ویژه در شرایطی که اقتصاد با شرایط رکودی و پایین بودن حجم فعالیت‌های اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند، یکی از مهم‌ترین کارکردهای ابزارها و بازارهای بورس کالای ایران برای فعالان اقتصادی است. ازجمله ویژگی‌های این ابزارها می‌توان به کارایی، سرعت، تامین مالی بر اساس تولید و تامین مالی ارزان‌قیمت اشاره کرد.
بارزترین ابزار تامین مالی که درحال‌حاضر در بورس کالای ایران مورد استفاده تولیدکنندگان قرار می‌گیرد، قراردادهای سلف و سلف موازی استاندارد است. گواهی سپرده کالایی، اوراق خرید دین و صندوق کالایی نیز از دیگر ابزارهای تامین مالی در بورس کالای ایران هستند. تنظیم بازار نیز از کارکردهای مهم بورس کالا در ایران به شمار می‌رود. دولت با استفاده از اطلاعات موثقی که در بورس ایجاد می‌شود می‌تواند ضرورت داشتن یا نداشتن موضوع‌های اقتصادی موردنظر خود را ارزیابی کرده و راهکارهای متناسب با آنها را اتخاذ کند.
بورس کالای ایران در زمینه‌های دیگر ازجمله تنظیم بازار کالاهای استراتژیک، ظرفیت همکاری با دولت را دارد و دولت می‌تواند اجرای سیاست‌های نظارتی خود در مبادلات کالاهای استراتژیک را به بورس واگذار کند. استفاده از ظرفیت‌های بورس کالای ایران در اجرای سیاست‌های تنظیم بازار در نهایت موجب کاهش هدررفت منابع، برنامه‌ریزی دقیق، اقدام به‌موقع و جلوگیری از وقوع بحران می‌شود.
ابزارهای معاملاتی
در یک تقسیم‌بندی کلی، معاملات در بورس کالای ایران در دو دسته بازارهای فیزیکی و بازارهای اوراق بهادار مبتنی بر کالا جای می‌گیرند. معاملات بازارهای فیزیکی در ۳ تالار(بازار) داخلی، صادراتی و فرعی انجام می‌شود. ابزارهای معاملاتی در بازارهای فیزیکی عبارتند از معاملات نقدی با تسویه نقدی، نقدی با تسویه اعتباری، نسیه، سلف با تسویه نقدی و سلف با تسویه اعتباری. معاملات انواع اوراق بهادار و ابزارهای مشتقه ازجمله قراردادهای آتی، پیمان آتی، اختیار معامله، اوراق سلف موازی استاندارد، اوراق خرید دین و گواهی سپرده کالایی نیز در دسته بازار اوراق بهادار مبتنی بر کالا جای می‌گیرند. اوراق خرید دین، معاملات تهاتری، تابلوی مناقصه و قراردادهای بلندمدت (بر اساس پیمان آتی و کشف پریمیوم و تسویه چندمرحله‌ای) از جمله بازارهای جدید بورس کالا و در حال شکل‌گیری هستند.
معاملات نقدی، نسیه و سلف
معاملات نقدی، ساده‌ترین شکل معاملات در بورس کالاست. فرآیند انجام معاملات نقدی به این صورت است که ابتدا مشخصات عرضه به وسیله اطلاعیه عرضه به فعالان بازار اعلام شده و پس از آن متقاضیان حائز شرایط، برای خرید کالا رقابت کرده و در صورت موفقیت در رقابت، قرارداد معامله نقدی بین خریدار و فروشنده(عرضه‌کننده) منعقد می‌شود. پس از انعقاد قرارداد، خریدار و فروشنده در مهلت زمان کوتاهی ملزم به مبادله وجه و کالا خواهند بود.
در این معاملات به دلیل وجود ساز و کار نظارت بر حسن اجرای معاملات از طریق اتاق پایاپای بورس، ریسک نکول طرفین معاملات به شدت کاهش می‌یابد. معاملات نقدی با تسویه اعتباری تا مرحله انعقاد قرارداد مانند معاملات نقدی با تسویه نقدی انجام شده و پس از انعقاد قرارداد، خریدار و فروشنده تسویه را به طور توافقی انجام خواهند داد که نتیجه آن سند تسویه اعتباری است و خریدار ملزم به تحویل آن به اتاق پایاپای خواهد شد.معاملات سلف از جمله مهم‌ترین ابزارهای مالی مورد توجه فعالان بازار در بورس کالای ایران است. در این معاملات، فروشنده متعهد می‌شود در زمان مشخصی در آینده کالا را به خریدار تحویل دهد.
این معاملات از تمامی ویژگی‌های معاملات نقد برخوردار است، به علاوه اینکه قراردادهای سلف با تسویه نقدی، از ابزارهای تامین مالی تولیدکنندگان کالاها یا فروشندگان هستند و به طور فراگیر از سوی تولیدکنندگان مورد استفاده قرار می‌گیرند. تامین مالی در کوتاه‌ترین زمان و در عین حال با کمترین هزینه امکان‌پذیر است و هیچ گونه محدودیتی از نظر میزان وجوه موردنیاز برای تامین مالی وجود ندارد. تولیدکنندگان با استفاده از قراردادهای سلف، کالاهای خود را از چند ماه گذشته پیش‌فروش می‌کنند. بنابراین قرارداد سلف امکان پوشش ریسک را برای طرف فروشنده به‌طور کامل فراهم می‌کند. معاملات نقد، نسیه و سلف در بازار فیزیکی تاکنون به روش مزایده در حال انجام بوده که یک عرضه‌کننده، محصول خود را به گروهی از خریداران معرفی می‌کند.
علاوه بر این مکانیسم، به تازگی زیرساخت‌های مورد نیاز برای انجام روش مناقصه نیز در بازار فیزیکی ایجاد شده که در آینده نزدیک اجرایی خواهد شد. در این روش یک خریدار درخواست خود را مبنی بر خرید کالایی با مشخصات معین به بورس کالا می‌دهد و اطلاعیه متناظر با آن صادر می‌شود. در زمان تعیین شده فروشندگانی که تمایل دارند در مناقصه شرکت کنند آمادگی خود را اعلام کرده و در صورت لزوم روی نرخ با یکدیگر رقابت می‌کنند. در نتیجه خریدار به بهترین نرخ کالای خود را تامین خواهد کرد.
اوراق سلف موازی استاندارد
معاملات اوراق سلف موازی استاندارد، شکل تکامل‌یافته معاملات سلف است. خریداران کالا در معاملات سلف با ریسک تغییرات نرخ و ریسک نقدشوندگی روبه‌رو هستند زیرا به دلیل نبود بازار ثانویه برای این نوع معاملات، امکان فروش کالای موردنظر از سوی خریدار به شخص ثالث وجود ندارد. ریسک‌های یاد شده با تعریف اوراق سلف موازی استاندارد برطرف شده است. معاملات این اوراق مانند معاملات سلف است، با این تفاوت که خریدار این اختیار را دارد که پیش از تاریخ سررسید، قرارداد را به شخص دیگری واگذار کند. در این نوع قرارداد، ابتدا اوراق از سوی ناشر در بازار اولیه عرضه می‌شود و پس از آن با تشکیل بازار ثانویه، خریداران می‌توانند اوراق خریداری‌شده را به دیگران واگذار کنند.
قرارداد آتی
قرارداد آتی، قراردادی است که بر اساس آن فروشنده متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به نرخ مشخص بفروشد و در مقابل، خریدار که طرف دیگر قرارداد است متعهد می‌شود همان کالا با همان مشخصات را در سررسید معین بخرد و برای اینکه هر دو طرف به تعهدات خود عمل کنند باید مبلغی را به عنوان وجه تضمین اولیه نزد اتاق پایاپای بگذارند که این وجه متناسب با تغییرات نرخ معاملات قرارداد آتی موردنظر به طور روزانه تعدیل می‌شود. قراردادهای آتی به دلیل ویژگی‌های خود دارای بازار ثانویه پررونق و با نقدشوندگی بالا هستند. معاملات بسیاری از کالاها در بورس‌های کالایی کشورهای پیشرفته به وسیله این نوع قرارداد انجام می‌شود.
اوراق خرید دین
اوراق خرید دین بورس کالای ایران، یکی از ابزارهای مالی است که از آن می‌توان برای تامین مالی بر اساس قراردادهای نسیه یا اعتباری شرکت‌های بزرگ، متوسط و کوچک استفاده کرد. فروش اعتباری، منجر به ایجاد تنگنای نقدینگی برای شرکت‌های تولیدکننده خواهد شد. با انتشار اوراق خرید دین به راحتی می‌توان بر این تنگنا غلبه کرد و برای تولیدکننده تامین مالی انجام داد. در این روش تولیدکننده در مقام بانی، می‌تواند کالای موردنظر خود را به وسیله بورس کالای ایران به طور نسیه به فروش رسانده و سپس اسناد دریافتی خود را به اوراق بدهی تبدیل کرده و با تنزیل آن در بازار به سرمایه‌گذاران واگذار کند. در سررسید، اوراق با مبلغ اسمی از سوی شرکت، بازخرید خواهد شد. با توجه به اینکه انتشار اوراق بر اساس معاملات واقعی در بورس کالای ایران انجام می‌شود، از نظر فقهی انتشار آنها بر اساس موازین شرعی است. گفتنی است این ابزار هنوز به مرحله اجرایی‌سازی نرسیده‌اند.
قراردادهای بلندمدت
در این نوع قراردادها تولیدکنندگان می‌توانند بر مبنای قیمت‌های عمده‌فروشی که در بورس کالای ایران کشف می‌شود با مشتریان ثابت خود قراردادهای بلندمدت منعقد کنند و نرخ آن نیز با توجه به نرخ استخراج‌شده برای معاملات عمده‌فروشی در بورس کالای ایران تنظیم می‌شود. در عین حال بورس کالای ایران با توجه به مکانیسم‌هایی که در اختیار دارد ریسک نکول طرفین معامله را نسبت به ایفا نشدن تعهدات از بین می‌برد. همانطور که مشخص است این نوع معاملات علاوه بر جلوگیری از توزیع رانت و ایجاد شفافیت، جریان معاملات را روان می‌کند. با ترکیب این نوع قرارداد با پیمان آتی و کشف پریمیوم و تسویه چندمرحله‌ای که زیرساخت آن در بورس کالا فراهم شده است، می‌توان علاوه بر کاهش ریسک ایفا نشدن تعهدات طرف مقابل، انعطاف قیمتی را نیز در قرارداد لحاظ کرد. گفتنی است تسویه چند مرحله‌ای هنوز به مرحله اجرایی‌سازی نرسیده است.
بر اساس پیمان آتی، فروشنده متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که در زمان انعقاد قرارداد تعیین شده بفروشد و در مقابل، طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود همان کالا را با همان مشخصات خریداری کند و برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد به تودیع تضامینی نزد اتاق پایاپای و تعدیل آن متناسب با تغییرات آتی قیمت‌ها هستند. معاملات کشف پریمیوم نیز نوعی قرارداد است که به موجب آن، مقدار معینی مابه‌التفاوت نسبت به نرخ مبنا مورد توافق طرفین معامله قرار می‌گیرد.
بر این اساس در ابتدای توافق، طرفین باید قسمتی از ارزش حدودی معامله را نزد اتاق پایاپای به عنوان ضمانت تودیع کنند. قراردادهای کشف پریمیوم معاملاتی است که در آن یک نرخ مبنا (برای نمونه نرخ محصول در یکی از بازارهای جهانی) برای استعلام نرخ در سررسید در اطلاعیه عرضه اعلام شده است و خریداران تنها روی صرف یا کسر نرخ نسبت به نرخ مبنا با هم به رقابت می‌پردازند. برای نمونه اگر نوع مشخصی از فولاد در کشور مورد معامله قرار می‌گیرد، برای معاملات آینده آن می‌توان بازار کشف پریمیوم را راه‌اندازی کرد که در آن خریدار و فروشنده، متعهد به مبادله کالا در آینده بر اساس نرخ مرجع قیمتی تعیین شده (مثلا آخرین نرخ تسویه این کالا در بورس فلزات لندن) با احتساب پریمیوم کشف‌شده هستند.
فرض کنید پریمیوم توافق شده در زمان عقد قرارداد ۵ دلار در واحد و در سررسید قرارداد کشف پریمیوم آخرین نرخ تسویه در بورس فلزات لندن ۶۰ دلار در واحد باشد، در نتیجه در سررسید، این مبادله بر اساس نرخ ۶۵ دلار در واحد انجام خواهد شد.
گواهی سپرده کالایی
گواهی سپرده، اوراق بهاداری است که موید مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالاست. به عبارت بهتر، گواهی سپرده، کالایی سندی است که در قبال تحویل کالا به انبارهای تحت نظارت بورس کالا از سوی انباردار صادر شده و مشخصات مربوط به کمیت و کیفیت کالا در آن درج می‌شود. دارندگان گواهی سپرده کالایی می‌توانند با توثیق این اوراق، از شبکه بانکی کشور تسهیلات مالی دریافت کنند. با توجه به اینکه در این روش ریسک نکول و نقدشوندگی دارایی توثیق شده برای شبکه بانکی کاهش می‌یابد، استفاده از ابزار گواهی سپرده کالایی موجب تسریع روند پرداخت وام و کاهش هزینه تامین مالی خواهد شد. بنابراین بکارگیری این روش، هدایت منابع بانکی را به سمت تولید تسهیل خواهد کرد.
صندوق کالایی
این صندوق‌ها امکان پیروی از بازده تغییرات قیمتی یک یا چند کالای معین را فراهم می‌آورند و واحدهای آنها در بورس قابل معامله است. فعالیت اصلی این صندوق‌ها، سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار مبتنی بر کالاهایی است که به عنوان دارایی پایه صندوق در نظر گرفته می‌شوند. این صندوق‌ها با استفاده از وجوه سرمایه‌گذاران، در مقیاس بزرگ، سرمایه‌گذاری می‌کنند و به دنبال کسب بازدهی مناسب برای سرمایه‌گذاران صندوق هستند. سرمایه‌گذاران با دارندگان واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق به نسبت سهم یا میزان سرمایه‌گذاری خود در صندوق، در سود و زیان آن شریک می‌شوند. این صندوق‌ها به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند که به جای خرید و نگهداری کالای موردنظر و تحمل هزینه‌های حمل‌ونقل، انبارداری و خسارت‌های احتمالی آن، اوراق این صندوق‌ها را خریداری کنند.
معاملات تهاتری
یکی دیگر از راهکارهای نوین بورس کالا در راستای بازاریابی و فروش محصولات شرکت‌ها «معاملات تهاتری» است که در آن فروشنده، کالای خود را عرضه می‌کند و در ازای آن وجه نقد یا کالای مورد نیاز خود را دریافت خواهد کرد. این معامله‌ها می‌تواند در بازار سنگ آهن جایگزین یا مکمل حواله‌های کالایی (گندله، فولاد و …) شود که عرضه‌کنندگان هم‌اکنون در بازار به ازای فروش سنگ آهن خود دریافت می‌کنند. این روش معامله‌ها هنوز به مرحله اجرایی‌سازی نرسیده است.
فولاد
