ماين نيوز: با وجود اینکه ایران، حدود سه درصد از ذخایر معدنی جهان و حدود 70 نوع ماده معدنی و استراتژیک را دراختیار دارد، اما نتوانسته است، به نحو مطلوبی از این پتانسیل و ظرفیت، در اقتصاد ملی خود استفاده کند.
به‌طوری که میانگین سهم اقتصاد معدن، نسبت به تولید ناخالص داخلی، حدود یک درصد و سهم اقتصاد صنایع معدنی، حدود 5 درصد است. اگر بپذیریم استفاده خردمندانه از ظرفیت‌ها و منابع، بهبود کیفیت زندگی و رونق بخشیدن به فضای کسب‌وکار، نیازمند برنامه‌ریزی، سازماندهی و نظارت عالمانه فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی است، می‌توان گفت: رشد اقتصاد ملی، تقویت ارزش‌های اجتماعی، سیاست‌گذاری‌های مناسب و حل مسایل زیست‌محیطی، در گرو «تفکر توسعه پایدار» و دستیابی به اهداف چهارگانه آن است. از این‌رو، باتوجه به نقش جاودانه تفکر توسعه پایدار و اثرات بنیادی که بر زندگی جامعه بشری می‌گذارد، در این یادداشت، ابتدا تعریفی از توسعه پایدار، ضرورت داشتن یک الگوی مرجع توسعه پایدار و نقش آن در رشد و توسعه کشور و سپس رهیافتی از الگوی توسعه پایدار معدن ارایه می‌شود.
توسعه پایدار، الگویی نظام‌مند و هوشمندانه است که براساس آن می‌توان با استفاده از حداقل منابع و امکانات، به اهداف چهارگانه توسعه پایدار شامل: «اهداف اقتصادی» برای دستیابی به رشد تولید و درآمد ملی، «اهداف اجتماعی» برای اجرای عدالت و رفاه عمومی، «اهداف سیاسی» برای ایجاد تعامل و مشارکت مدنی و«اهداف زیست‌محیطی» برای حفظ محیط‌زیست و منابع طبیعی، دست یافت.
از میان الگوهای دستیابی به توسعه پایدار، دو الگوی «توسعه پایدار معدن» و«توسعه پایدار کشاورزی» الگویی بنیادی و توسعه‌یی هستند که می‌توان آنها را «الگوهای مرجع» نام نهاد. وجه اشتراک دو الگوی مرجع توسعه پایدار، این است که عناصر هر دو الگو، طبیعی و خدادادی هستند و وجه تمایز آنها، قابلیت تجدید‌پذیری آنها است. عناصر الگوی توسعه پایدار معدن، تمام شدنی است، ولی عناصر الگوی توسعه پایدار کشاورزی تمام‌نشدنی است. از آنجا که الگوی توسعه پایدار، زمینه‌ساز سایر الگوها مثل «توسعه پایدار اقتصادی» و «توسعه پایدار صنعتی» است. از این‌رو، کشورهایی که خواهان پیشرفت و ترقی هستند، سعی می‌کنند از منابع طبیعی موجود در کشور خود، حداکثر بهره‌برداری را به‌عمل آورند و کمبودها و نیازهای خود را از طریق واردات تامین کنند.
الگوهای مرجع توسعه پایدار، منشا تولید و توسعه و عامل شکل‌دهنده سایر الگوها هستند و درطول دوران مختلف جامعه بشری به اشکال مختلف به نیاز انسان‌ها پاسخ می‌دهند. بدین لحاظ، الگوهای مرجع توسعه پایدار، دارای ویژگی‌هایی هستند که می‌توان آنها را در چهارگروه دسته‌بندی کرد:
1- ازنظر ماهیت، ارزش ذاتی دارند. عناصر تشکیل‌دهنده در الگوهای مرجع توسعه پایدار، ذاتا دارای ارزش هستند. به عبارت دیگر، به‌دلیل محدودیت منابع و کمیابی آن و قابلیت استفاده از منابع طبیعی به شکل‌های مختلف، مطلوبیت مصرف، ارزش مبادله‌یی و قابلیت ذخیره‌سازی آنها سبب می‌شود تا ارزش ذاتی خود را آشکار سازند.
2- میدان گاه نوآوری و خلاقیت هستند. برای ساخت و تولید ابزارهای دقیق و تجهیزات هوشمند، دانش شرط لازم است، ولی کافی نیست. زیرا ابزار تحقق دانش، در گرو به‌کارگیری مواد معدنی استراتژیک است. به عبارت دیگر، خلق یک اندیشه یا ایده جدید (خلاقیت) و تبدیل ایده به محصول (نوآوری)، وابسته به استفاده از مواد معدنی استراتژیک است. در حقیقت از ترکیب چند فلز مثل: مولیبدن، کروم، کبالت، تنگستن، نیکل، تیتانیوم و سایر مواد معدنی استراتژیک می‌توان به «سوپر آلیاژها» یا «ابرآلیاژها» و «آلیاژهای هوشمند»، دست یافت و درتجهیزات و فناوری‌های نوین مثل، توربین‌های گازی، مبدل‌های حرارتی، هواپیما، فضاپیما، ماهواره و تجهیزات پزشکی، مورد استفاده قرار داد.
3- ارزش‌افزوده ایجاد می‌کنند. ارزش‌افزوده ثروتی است که از طریق فرآیند تولید به‌دست می‌آید و سبب می‌شود تا کارایی، سودآوری و رضایت مشتری، افزایش یابد. به‌طور مثال، وقتی درفرآیند پرعیارسازی سنگ‌آهن از واحد تولید کنسانتره و گندله‌سازی، استفاده می‌شود. درحقیقت، ارزش‌افزوده را نیز با خود دارد. زیرا در اثر عواملی مثل کیفیت و قابلیت کارکردی آن، ارزش محصول و ارزش مبادله‌یی آن، افزایش می‌یابد. به عبارت دیگر، بخشی از ارزش‌افزوده ایجاد شده، دراثر سرمایه‌گذاری و سرمایه به‌کار رفته در تولید محصول و بخشی دیگر، نیز ناشی از ریسک‌پذیری فعالیت‌های اقتصادی است. هر قدر، این تغییرپذیری با خلاقیت و نوآوری همراه باشد، ارزش محصول و ارزش مبادله آن، بیشتر می‌شود.
4- سرحلقه زنجیره تولید هستند. عناصر تشکیل‌دهنده توسعه پایدار معدن، مثل مواد کانی و مواد آلی و عناصر تشکیل‌دهنده توسعه پایدار کشاورزی، مثل آب، خاک و هوا، سرحلقه زنجیره تولید هستند و سبب می‌شوند، نیازهای اولیه و ثانویه جامعه بشری برآورده شود.
با بررسی سیر تحقق پیشرفت دانش بشری درمی‌یابیم که وجه مشترکی در تمامی دوره‌ها وجود دارد و آن این است که برای ساخت و تولید ابزارها، لوازم، ماشین‌آلات و تجهیزات، از مواد معدنی استفاده می‌شود و گذشت زمان، تنها سبب می‌شود تا برای تغییر و تبدیل مواد معدنی به محصولات مصرفی، شیوه‌ها و روش‌های نوین به‌وجود آید.
از این‌رو، الگوی توسعه پایدار معدن رهیافتی است که با «استفاده عالمانه ازمنابع معدنی»، نیازهای نسل فعلی جامعه را برآورده می‌سازد، «کیفیت زندگی» را ارتقا می‌دهد و در نتیجه، «محیط‌زیست» و «منابع معدنی» را برای نسل‌های آینده حفظ می‌کند.
* فرزاد بزرگی
مدیر بودجه ایمیدرو
