مقدمه: به گزارش ماين نيوز، یکی از موضوعات بسیار مهم در فعالیتهای معدنی همچون سایر فعالیتهای بشری، موضوع صیانت از سرمایه های انسانی و حفاظت از نیروی کار در برابر حوادث و بیماریهای شغلی است. نهادهای بین المللی همچون سازمان بین المللی کار(ILO) ارگانهای ملی نظیر وزارت تعاون، رفاه و تامین اجتماعی و همچنین وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به عنوان نهادهای متولی در زمینه حفظ ایمنی و سلامت شغلی کارکنان، حساسیت ویژه ای نسبت به کار در معادن، بخصوص معادن زیرزمینی داشته و آیین نامه ها و دستورالعمل های خاصی را در این زمینه تدوین کرده اند.
عمده اهمیت فعالیت های معدنی در زمینه ایمنی و بهداشت شغلی ناشی از پیش بینی پذیری کمتر این فعالیتها نسبت به سایر فعایتهای صنعتی است که ریسک فعایت معدنی را افزایش می دهد.
بعبارت دیگر در فعالیتهای صنعتی نظیر تولید فولاد، کل فرایند توسط انسان طراحی و ساخته شده و به بهره برداری می رسد از این رو کل فرایند تا حد زیادی تحت کنترل بهره بردار قرار دارد. اما در یک معدن لایه های ذخیره بصورت طبیعی و تصادفی از میلیونها سال قبل در پوسته زمین تحت تاثیر عوامل مختلفی شکل گرفته است و معدنکار با انجام عملیات اکتشاف، برآورد کلی از شکل ذخیره راتنها می تواند تخمین بزند و واقعیت دقیق ماجرا تنها در زمانی آشکار میشود که کل ذخیره معدن برداشته شده و فعالیت معدنی به انتها رسیده است.
این عدم قطعیت زیاد در رفتاری که معدن به عنوان طبیعت در برابر فعالیت معدنکاری از خود نشان می دهد منجر به افزایش ریسک در این فعالیت شده و امکان بروز حوادث را در معدن افزایش می دهد چراکه در مقایسه با بسیاری از فعالیتهای صنعتی، برخی از پارامترهای تعیین کننده ایمنی در اختیار بهره بردار نیست وامکان پیش بینی رفتار طبیعی معدن نسبت به آنها کمتر است. از این رو موضوعات مربوط به بهداشت حرفه اي و ايمني در زمان اكتشاف، بهره برداري و و بستن معادن در دو قالب كلي مورد بحث قرار مي گيرد: موضوعاتي كه در اين واحد ها بعنوان واحد صنعتي بصورت عمومي و جود دارند و مواردي كه بطور خاص مربوط به معدنكاري هستند.
اهمیت این موضوع در فعالیتهای معدنی زیر زمینی دو چندان می شود چراکه فعالیت در زیر زمین دسترسی و ارتباطات محدودتری را برای بهره بردار ایجاد می کند ضمن این که عوامل طبیعی محبوس شده در زیر زمین نظیر آب یا گاز می توانند خود بعنوان بک عامل حادثه ساز یا خطر برای نیروی انسانی شاغل در معدن محسوب شوند.
این نوشتار به بحث و بررسی خطرات ایمنی و بهداشت شغلی متداول در معدنکاری می پردازد و روشهای مدیریت این خطرات را به منظور صیانت از سرمایه های انسانی فعال در معادن در چارچوب توصیه های بانک جهانی بطور اجمالی مورد بررسی قرار میدهد.
انواع روشهای معدنکاریمعدنكاري به روشهاي مختلفي ممكن است انجام شود كه انتخاب روش معدنكاري بستگي يه عوامل مختلفي از قبيل: نوع ماده معدني، عمق توده معدني ، امكانات موجود و.... دارد كه بايد در برنامه ريزي معدن مشخص گردد. مهمترين روشهاي انجام فعاليت معدنكاري عبارتند از:
معدنكاري روبازذخيره هاي معدني وسيع كه در نزديكي سطح زمين واقع شده است مي تواند با ايجاد يك حفره در سطح زمين برداشته شود. مواد معدني مورد نظر و ساير مواد شامل خاك رويي، سنگها و صخره ها) توسط تجهيزات معدنكاري روباز (معمولا بيل مكانيكي و كاميون) برداشته مي شود.
معدنكاري زير زميني
معدنكاري زير زميني معمولا سيستم پيچيده اي از دسترسي هاي حفاري شده، مسيرهاي خدمات و ايستگاهها براي بازيابي ماده معدني است. ذخيره هاي معدني مي توانند بصورت پيوسته يا غير پيوسته باشنديا مي توانند دراحجام كوچك بخشهاي بدون ذخيره معدني در بين آنها وجود داشته باشد.در اين معادن معمولا تلاش مي شود تا حد امكان مقادير زياد ماده معدني داراي ارزش اقتصادي را برداشت نمايند كه نتيجه آن حفاري هاي بسيار گسترده زيرزميني مي شود. پايدارسازي اين حفاري ها ميتواند بسيار متفاوت باشد
معدنكاري كاني هاي صنعتيعبارت كاني هاي صنعتي معمولا براي كاني هاي غيرسوختي و غير فلزي از قبيل سنگهاي ساختماني(نظير سنگ آهك، گرانيت، تخته سنگها و سنگهاي تزئيني ونظاير آن) سنگهاي لاشه اي، شن و ماسه، رس، سراميك و كاني هاي نسوز (نظير كائولن، بنتونيت و شيل) كاني هاي مورد استفاده براي كودها و مواد شيميايي (نظيرپتاس و فسفات) بكار مي رود. اين طيف وسيع مواد مي توانند با استفاده از روشهاي مختلفي معدنكاري شوند.
معدنكاري انحلالي و فروشويي درجامعدكاري انحلالي گاهي بعنوان فروشويي درجا اطلاق مي شود به اين دليل كه فعاليت اصلي در هردو كه انحلال و جمع آوري ماده معدني باارزش (مثل نمك، پتاس، گوگرد، مس و طلا) بصورت محلول مي باشد در هردو مشترك است. معدنكاري انحلالي برانحلال نمكها از طريق تزريق آب در نهشته هاي معدني و ايجاد يك حفره در زير سطح بصورت تحت فشار است كه آب شور را به سطح زمين بازگرداند. فروشويي درجا شامل اضافه كردن مواد مختلف به آب و شبكه چاهها براي تزريق محلول به لايه هاي ذخيره زيرين است كه مواد را در خود حل كرده و با پمپ از طريق شبكه چاهها جمع آوري نمايد.
فروشويي توده اي روش ديگر معدنكاري انحلالي است كه كاني هاي مورد نظر از سنگ معدن كه قبلا توسط روشهاي مختلف متعارف معدنكاري (سطحي يا زيرزميني) استخراج و به سطح زمين آورده شده است حل مي شود.
معدنكاري لايروبي درياييمعدنكاري لايروبي دريايي شامل برداشت كاني ها از كف اقيانوس بوسيله لايروبي است. لايروبي مي تواند توسط سيستم هاي ثابت، پروانه دار و يا سيستم هاي مستقر در خشكي انجام شود و معمولا شامل استفاده از ماشين آلات مكانيكي، هيدروليكي ويا تركيبي از آن دو است.
معدنكاري عميق در دريافعاليت معدنكاري عميق در دريا شامل تجهيزات فناوري مكانيكي همراه با پمپ هاي بزرگ براي معدنكاري و ذخيره در كف دريا است. پمپ ها مواد معدني را با استفاده از يك لوله عمودی به سطح آب مي آورد.
همانگونه که ملاحظه میگردد روشهای مختلفی برای معدنکاری موجود است که بسته به نوع کانی معدنی و نحوه توزیع ماده معدنی میتواند متفاوت باشد. متداولترین و مهمترین روشهای برداشت مواد معدنی دو روش اصلی معدنکاری روباز و معدنکاری زیرزمینی است که به لحاظ ایمنی و بهداشت حرفه ای مورد بررسی قرار می گیرد.
بهداشت شغلی و ایمنی در فعالیتهای معدنکاری مسائل بهداشتي و ايمني در تمام مراحل چرخه معدن كاري اتفاق مي افتد و مي تواند به شكل زير طبقه بندي شود:
• بهداشت و ايمني عمومي محيط كار
• مواد خطرناك
• كاربرد مواد منفجره
• ايمني برق و عايق كاري
• خطرات فيزيكي
• تشعشع يونيزان
• تطابق با كار
• ايمني وبهداشت سفر (ماموريت) و محلهاي دور افتاده
• استرس گرمايي
• صدا و ارتعاش
• خطرات خاص معدن كاري زير زميني (آتش، انفجارها، فضاي محصور و اتمسفر كم اكسيژن)
نتیجه گیریوجود يك سيستم اثربخش براي مديريت بهداشت حرفه اي و ايمني مي تواند تاحد زيادي در بهبود عملكرد واحد معدني موثر باشد و مهمترين عنصر اين سيستم ارزيابي ريسك است كه بعنوان قطب نما و هدايتگر سيستم مديريت عمل مي كند. سهل انگاري در انجام صحيح آن منجر به دوري از اهداف پيش بيني شده و در نهايت عدم حصول نتايج مورد نظر خواهد شد. فعاليتهاي معدني بايد به دنبال فراهم نمودن عملياتي باشند كه در آنجا افراد بدون آن كه مجروح شوند قادر به كار بوده و بهداشت نيروي كار ارتقاء يابد از اين رو نيازهاي خاص بهداشت حرفه اي و خطرات ايمني بايد بر مبناي تجزيه و تحليل ايمني شغلي يا ارزيابي جامع خطرات يا ريسكها با استفاده از روشهاي معيني همانند روش شناسايي خطر (HAZID)، مطالعه خطر و عمليات (HAZOP) ، يا ارزيابي كمي ريسك (QRA) شناسايي شوند. به عنوان يك رويكرد كلي، طرحريزي مديريت بهداشت و ايمني بايد شامل اتخاذ يك رويكرد سيستمي و ساختار يافته براي پيشگيري و كنترل خطرات بهداشتي و ايمني فيزيكي، شيميايي، بيولوژيكي و تشعشعي باشد.
نكته بسيار مهم در موضوع ايمني و بهداشت حرفه اي استفاده از روش هاي مناسبي است كه ارتباط نيروي انساني را با كانونهاي خطر به حداقل كاهش مي دهد. اولويت اصلي در موضوع بهداشت حرفه اي و ايمني عبارتست از حذف و كاهش ريسكها، در صورتي كه امكان چنين اقدامي ميسر نباشد فعاليتهاي ديگري نظير حفاظ گذاري، سيستم هاي مجوز كار ولوازم حفاظت فردي بعنوان اولويتهاي بعدي در نظر گرفته خواهد شد. تا زماني كه امكان حذف خطر وجود دارد، استفاده از ساير اولويتها امري نادرست و غير علمي تلقي خواهد شد. بنابراين در قدم اول مي توان با انتخاب فناوري مناسب و طراحي درست نسبت به حذف و كاهش خطرات ناشي از فعاليت معدنكاري اقدام نمود.
نشريه رفاه /مجتبي حبيبي نژاد/ كارشناس ارشد محيط زيست، بهداشت و ايمني
